Όταν ο Ιησούς έγινε 30 ετών βαπτίστηκε στον Ιορδάνη Ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που ήταν έξι μήνες μεγαλύτερός του και ασκήτευε στην έρημο, κηρύσσοντας το βάπτισμα της μετανοίας.
Τα Θεοφάνεια ονομάζονται έτσι επειδή η φωνή του Θεού ακούστηκε στη γη. Το όνομα προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας που συνέβη σύμφωνα με τρεις σχετικές ευαγγελικές περικοπές.
Άλλωστε η λέξη Θεοφάνεια βγαίνει από τις λέξεις “Θεός” + “Φαίνομαι” ακριβώς επειδή ο Θεός εμφανίστηκε (φάνηκε) στη Γη και με τις τρεις μορφές του (Πατήρ, Υιός, Άγιο Πνεύμα).
Η Εκκλησία μας σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος, καθιέρωσε να τελείται Θεία Λειτουργία και τελετή του Μεγάλου Αγιασμού ανήμερα της εορτής και την παραμονή.
Συνηθίζεται βεβαίως οι πιστοί στον Ορθόδοξο Κόσμο να προμηθεύονται Αγιασμό ο οποίος φυλάσσεται στο σπίτι κι ενίοτε χρησιμοποιείται και όπως λέει και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, μπορείτε να παρατηρήσετε ότι παραμένει αναλλοίωτος στον χρόνο για 2, 3 ακόμη και περισσότερα έτη, σαν νερό το οποίο συγκεντρώθηκε προσφάτως:
Αὕτη γὰρ ἐστιν ἡ ἡμέρα καθ’ ἥν ἐβαπτίσατο, καὶ μεσονυκτίῳ κατὰ τὴν ἑορτὴν ταύτην ἅπαντες ὑδρευσάμενοι οἴκαδε τὰ νάματα ἀποτίθενται, καὶ εἰς ἐνιαυτὸν ὁλόκληρον φυλάττουσιν, ἅτε δὴ σήμερον ἁγιασθέντων τῶν ὑδάτων· καὶ το σημεῖον γίνεται ἐναργὲς οὐ διαφθειρομένης τῆς τῶν ὑδάτων ἐκείνων φύσεως τῷ μήκει τοῦ χρόνου, ἀλλ’ εἰς ἐνιαυτὸν ὁλόκληρον καὶ δύο καὶ τρία πολλάκις ἔτη τοῦ σήμερον ἀντληθέντος ἀκεραίου καὶ νεαροῦ μένοντος, καὶ μετὰ τοσοῦτον χρόνον τοῖς ἄρτι τῶν πηγῶν ἐξαρπασθεῖσιν ὕδασιν ἁμιλλωμένου.
(ΟΜΙΛΙΑ ΕΙΣ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΒΑΠΤΙΣΜΑ)
Αποτελεί την τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου, (της περιόδου των Χριστουγέννων).
Το πότε καθιερώθηκε να εορτάζεται η μνήμη του γεγονότος της Βάπτισης του Ιησού δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα.
Το βέβαιο είναι ότι κατά τα παλαιότερα έτη την παραμονή των Θεοφανείων, την νύκτα γίνονταν οι βαπτίσεις των Κατηχουμένων χριστιανών έτσι ώστε την επομένη ημέρα των Θεοφανείων οι νεοφώτιστοι να κοινωνήσουν. Πηγαίνοντας προς το Βαπτιστήριο, κρατούσαν στα χέρια τους λαμπάδες συμβολίζοντας τον φωτισμό της ψυχής. Εξ αιτίας όλων αυτών των λαμπάδων και του φωτός η εορτή ονομάσθηκε και Φώτα. Εξάλλου, όπως λέει στο τέλος το Απολυτίκιο της Εορτής, ήλθε ο Χριστός για να φωτίσει τον κόσμο, μπολιάζοντάς τον και πνευματικά δια του Βαπτίσματος και του Χρίσματος.